Gepard – kot inny niż wszystkie i najszybsze zwierzę na świecie

Gepard (Acinonyx) – to rodzaj drapieżnego ssaka z podrodziny kotów (Felinae) w rodzinie kotowatych (Felidae). Rodzaj obejmuje jeden żyjący współcześnie gatunek występujący w Afryce i południowo-zachodniej Azji – gepard grzywiasty (Acinonyx jubatus). Wymarłe gatunki to: Acinonyx aicha oraz Acinonyx pardinensis (oba znacznie większe niż współczesne gepardy, odkryte w Europie, Indiach i Chinach) oraz Miracinonyx inexpectatus, Miracinonyx studeri i Miracinonyx trumani (znalezione w Ameryce Północnej).

Wyróżniono cztery podgatunki geparda grzywiastego:

• A. jubatus hecki – gepard saharyjski – Maghreb, status IUCN CR (krytycznie zagrożony)
• A. jubatus jubatus – gepard grzywiasty – Afryka Południowa
• A. jubatus soemmerringi – gepard abisyński – Półwysep Somalijski, status IUCN CR (krytycznie zagrożony)
• A. jubatus venaticus – gepard perski – niegdyś Afryka Północna do centralnych Indii, obecnie centralny Iran, status IUCN CR (krytycznie zagrożony)

Gepard – występowanie i zagrożenia

Gepardy na wolności można spotkać przede wszystkim w Afryce, ale w przeszłości zamieszkiwały powszechnie także północne Indie i płaskowyż irański. Dziś największa populacja żyje w Afryce Południowej (tylko na obszarach parków narodowych i rezerwatów). Można je również spotkać w niewielkich populacjach na południowych obrzeżach Sahary oraz w Kenii, a także w izolowanej lokalizacji w Iranie. Jednak duża wsobność tej populacji zagraża jej przyszłości. W Indiach gepard występował niegdyś licznie, ale od lat 50. uznany jest za gatunek wymarły. Główne ryzyko dla tych kotów stanowią choroby genetyczne i presja środowiska, a także zagrożenie ze strony innych drapieżników (np. lwów, hien). Obecnie 95% gepardów ginie nie osiągnąwszy samodzielności.

Etymologia

Etomologia słowa gepard: Guepardus (Guepar, Gueparda): fr. guepard „polujący lampart”, prawdopodobnie od fr. guet „obserwator” i łac. pardus „pantera, lampart”. Polska nazwa „gepard” pochodzi ze średniowiecznej łaciny: gattus pardus, co znaczyło „kot-leopard”. Nazwa rodzajowa współcześnie żyjącego gatunku oznacza po grecku „nieruchomy pazur” (gepardy jako jedne z nielicznych kotów nie potrafią chować pazurów), a nazwa gatunkowa, jubatus, oznacza po łacinie „grzywiasty” – z powodu grzywy, która zdarza się u niektórych młodych gepardów (tzw. reksów). 

Udomowienie geparda

W Iranie już 3000 lat temu gepardy zostały udomowione przez arystokratów. Używano ich podczas polowań na antylopy, w ten sam sposób jak obecnie używa się psów chartów. Ponieważ gepardy są dużo mniej agresywne niż inne wielkie koty (jako jedyne spośród nich nie atakują człowieka), to próbowano je oswajać i wykorzystywać do własnych celów. Były używane nie tylko do ciągnięcia rydwanów i polowań, ale traktowano je również jako zwierzęta do towarzystwa – symbol wysokiego statusu właściciela. Do dziś młode są sprzedawane jako zwierzęta domowe. Jest to oczywiście nielegalne, ponieważ międzynarodowe konwencje zabraniają hodowli dzikich zwierząt lub gatunków zagrożonych wyginięciem.

Polowanie inne niż u wszystkich

Gepard jest nietypowym członkiem rodziny kotowatych. Poluje, polegając raczej na swoim wzroku i niesamowitej szybkości, aniżeli na zaskoczeniu, ukryciu czy pracy kolektywnej. Jest najszybszym zwierzęciem lądowym i na krótkich dystansach może osiągnąć prędkość blisko 100-120 km/h; uzyskuje ją w ciągu 3 sekund. Pogoń za ofiarą trwa średnio ok. 20 sekund. Jeśli w czasie jednej minuty gepard nie dogoni zwierzyny – rezygnuje z dalszego pościgu. Mistrzowski bieg jest możliwy dzięki długim kończynom, elastycznemu kręgosłupowi, dużym nozdrzom umożliwiającym pobranie większej ilości powietrza, obszernym płucom oraz – co jest rzadkie u kotów – niechowającym się pazurom, które dają lepszą przyczepność do podłoża. Pazury są tępe, tylko nieznacznie zakrzywione. Co więcej, umożliwiają gwałtowne zwroty kierunku w pełnym biegu. W dalekich skokach pomagają natomiast ruchliwe stawy pasa barkowego i miednicowego.

Polując, gepard skrada się bardzo dyskretnie, obserwuje, a gdy wyczuje odpowiedni moment – gwałtownie rusza w kierunku ofiary. Pościg kończy się po jednej, dwóch minutach. Wysiłek ten jest tak duży, że nawet jeśli polowanie zakończyło się sukcesem, to gepard nie zjada zdobyczy od razu, ale odpoczywa około 20-30 minut przed ucztą. Jeśli gepardowi nie uda się szybko złapać zdobyczy, woli poczekać na inną okazję niż marnować energię.

Co ciekawe, impulsem do ataku dla gepardów jest rzucenie się potencjalnej ofiary do ucieczki. Znane są przypadki gepardów ignorujących gazele, które nie uciekały na ich widok. Dlaczego tak się dzieje? Jedna z teorii mówi, że kotu łatwiej upolować ofiarę w ruchu niż taką, która stoi w miejscu. Gepard pozbawia swój cel równowagi uderzeniem łapy, przewraca ją, a następnie zaciska szczęki na jej gardle. Trudno to zrobić, gdy zwierzę stoi.

Gepard

Wygląd

Gepard zdecydowanie różni się od potężnych tygrysów i lwów. Długie i mocne kończyny nadają mu wygląd raczej psa niż kota. Mimo iż wygląda na smukłego i wątłego, to jego ciało jest muskularne i silne. Głowa jest mała i okrągła z wysoko wysklepioną czaszką i z krótkim pyskiem. Oczy wysoko umieszczone, duże nozdrza i małe okrągłe uszy. Szyja krępa, smukły i umięśniony tułów oraz dość długi, wygięty na końcu ogon. Wszystkie te cechy sprzyjają umiejętności rozwijania imponujących prędkości. Sierść geparda jest koloru pomarańczowego lub piaskowego z drobnymi, czarnymi plamkami. Charakterystyczne są czarne linie na pysku, przypominające ślady po łzach. Na karku i częściowo na grzbiecie zwierzęta te mają dłuższą i jaśniejszą sierść – tzw. grzywę, która zanika po okresie dojrzewania. Jako nieliczne koty nie mogą chować swoich pazurów (podobnie jak kot kusy, kotek wyspowy i kotek cętkowany).

Długość tułowia: 120-150 cm
Długość ogona: 60-80 cm
Wysokość: 60-94 cm
Masa ciała samców: 39–89 kg (średnio 54 kg), samic 36–48 kg (średnio 43 kg)

Rozmnażanie

Dojrzałość płciową samice osiągają w wieku 2 lat, samce 2,5-3 lat. Ciąża trwa od 90 do 92 dni. Samica może urodzić do pięciu małych kociąt (ich waga to 250-280 g). Początkowo mają szare futro i niewielką grzywę, która jest widoczna nawet do 10. miesiąca. Gdy ich matka poluje, są bezbronne i narażone na łaskę głodnych lwów i hien. Jedyną szansą na przetrwanie jest uzyskanie jak najlepszego maskowania. Niestety aż 90% młodych gepardów nie dożywa dojrzałości. Matka co kilka dni przenosi miot do nowego gniazda. W wieku około sześciu miesięcy niemowlęta uczą się polować. Najczęściej towarzyszą matce do osiągnięcia dojrzałości i odłączają się między 13. a 20. miesiącem życia. Samce nie pozostają z samicami po kryciu i nie odgrywają żadnej roli w wychowywaniu młodych. Samice natomiast są troskliwymi, czułymi i oddanymi matkami.

Długość życia

Gepardy żyją około 12 lat na wolności, w niewoli 15-20 lat.

Tryb życia

Gepardy to zwierzęta stadne, jednak niektóre z nich ewidentnie wolą życie w pojedynkę – szczególnie samice. W przeciwieństwie do innych kotów, dorosłe samice raczej unikają się wzajemnie. Samce czasami tworzą małe grupy, zwłaszcza jeśli pochodzą z tego samego miotu. Gepard nie wspina się na drzewa, co jest kolejną cechą odróżniającą go od krewniaków. Jest zwierzęciem równinnym, żyjącym na stepach i na sawannach. Dzieli ten sam obszar z lwami, lampartami i hienami.

Pożywienie

Gepardy polują na gazele, antylopy, gnu, zające. Czasami na zebry i ptaki. W przeciwieństwie do innych wielkich kotów polujących głównie nocą, gepard jest drapieżnikiem prowadzącym dzienny tryb życia. Poluje zazwyczaj z samego rana albo późnym wieczorem, gdy nie jest za ciepło, ale wciąż jest dość światła. Zdarza się, że gepardy atakują pasące się bydło domowe. Nigdy nie jedzą padliny. Upolowane zwierzę gepard zjada w ramach jednego posiłku. Nie ukrywa ofiary „na później”. Zdarza się, że odstępuje zdobycz innym, silniejszym kotowatym bądź sępom.

Ochrona

Gepardy są zwierzętami zagrożonymi wyginięciem, znajdują się pod ścisłą ochroną. To najrzadszy duży kot w Afryce. Populacja gepardów obecnie wciąż maleje w związku z niszczeniem ich naturalnego środowiska życia. W 2016 roku wynosiła ona około 7100 osobników. W przeszłości polowano na gepardy dla ich sierści, a obecnie jednym z największych zagrożeń dla ich przetrwania jest utrata siedlisk, ubywanie zdobyczy i rywalizacja o zasoby z innymi dużymi kotami. Gepardy potrzebują dużych obszarów do życia, dlatego wzmożone osadnictwo ludzkie i budowa dróg na ich siedliskach naraża je na ogromne ryzyko.

Po co im ta grzywa?

W naturze wszystko ma swój powód i cel. Do czego służy grzywa u małych gepardziątek? Po pierwsze, pomaga im ona w kamuflażu. Sterczące włoski z powodzeniem udają długie źdźbła trawy, wysuwają się w górę jak irokez i pomagają wtopić się w tło sawanny. Ale jest jeszcze jedna rola, jaką może spełniać ta kocia grzywa. Po drugie, pomaga ona matce w przenoszeniu swoich pociech do innego miejsca. Kamuflaż i bezpieczne gniazdo to kluczowe kwestie pozwalające przetrwać gatunkowi w trudnych warunkach.

Ciekawostki

• Koty te prowadzą dzienny tryb życia.
• Gepardy cechują się niezwykle małą różnorodnością genetyczną. Uważa się, że w czasie ostatniej epoki lodowcowej przeszły przez dłuższy okres rozmnażania wsobnego.
• Gepardy, jako jedyne z rodziny kotowatych, nie potrafią ryczeć. Mogą natomiast rechotać, ćwierkać, szczekać, syczeć, mruczeć, miauczeć.
• Samiec geparda w obronie swojego terytorium potrafi zaciekle walczyć z innymi samcami. Znane są przypadki kanibalizmu w ramach ostrych pojedynków.
• Ogon kota jest używany jako ster podczas polowania.
• Podczas pościgu gepard może wziąć do 150 oddechów na minutę.
• Sprint zużywa ogrom energii, dlatego pogoń gepardów jest zazwyczaj ograniczona do 200-300 metrów i trwa mniej niż minutę.
• Czarne „ślady łez”, które pokrywają pysk geparda, zapobiegają ostrym promieniom słońca i oślepieniu zwierzęcia podczas polowania.
• Kiedyś wystawiano gepardy w wyścigach psów jako konkurencja dla chartów.